Ảo thuật: Bí mật của bộ môn khoa học "đánh lừa"
Ảo
thuật không phải chỉ đơn giản là những thủ thuật – đó là một môn khoa
học về việc định hình những gì chúng ta nhìn thấy. Hiện nay, các nhà
khoa học đã và đang đào sâu nghiên cứu những vấn đề này.
Tháng 12 năm 1856, trước tình hình bạo loạn ngày càng gia tăng,
Napoleon III đã phái Jean-Eugene Robert-Houdin đến Angiêri.
Robert-Houdin không phải là một tướng tài, cũng chẳng phải nhà ngoại
giao giỏi thực sự, ông chỉ là một ảo thuật gia được biết đến như là
“cha đẻ” của nền ảo thuật hiện đại. Nhiệm vụ của ông là chống lại các
thầy tu Hồi Giáo và các thầy phù thuỷ người Angiêri, những người đã
“dùng ma thuật” để thuyết phục người dân Angiêri của thánh Allah chống
lại những luật lệ của nước Pháp.
Một sĩ quan thực dân Pháp đã tập trung những khán giả là những thủ lĩnh
người Ả rập lại để xem Robert-Houdin trình diễn một tiết mục mà ngày
nay đã trở nên quen thuộc với khán giả: Từ một chiếc mũ, ông đã lấy ra
được những quả đạn súng thần công, ông đưa được những ngọn nến đang
cháy ra khỏi môi trường không khí, và với một cái chén bạc hoàn toàn
không có gì bên trong ông đã rót ra được hết cốc cà phê này đến cốc cà
phê khác.
Trong cuốn hồi kí của mình, Robert-Houdin kể lại rằng ông đã dùng bùa
mê để doạ những tên thủ lĩnh kia. Ông xuất hiện trên sân khấu với một
bộ ngực bằng gỗ và một cánh tay bằng kim loại. Sau đó, ông chọn một
thanh niên lực lưỡng trong số khán giả đứng xem, nhờ anh ta nâng một
cái hộp lên. Người này thực hiện việc đó một cách dễ dàng. Sau đó, bằng
những động tác khua tay làm phép, Robert-Houdin đã thông báo cho mọi
người rằng sức mạnh của người thanh niên đã bị lấy đi hết. Tiếp theo,
ông yêu cầu người thanh niên nắm chặt tay, cầm và thử nhấc cái hộp lên
một lần nữa nhưng kết quả là cái hộp không hề nhúc nhích cho dù anh ta
đã hết sức cố gắng để nâng nó lên. Sự thật của màn trình diễn này là
người trợ lý của Robert-Houdin đã đặt một thanh nam châm cực mạnh ngay
dưới sàn của sân khấu. Trong khi đó trên sân khấu, chàng thanh niên tội
nghiệp này vẫn đang thở dài thất vọng vì không sao nâng được chiếc hộp.
Và rồi sự thất vọng của anh ta chuyển dần thành tuyệt vọng khi trợ lý
của Robert-Houdin được ra hiệu truyền luồng xung điện cực mạnh qua cái
tay cầm làm cho chàng thanh niên thét lên một tiếng kinh hãi trên sân
khấu. Các thủ lĩnh thực sự kinh ngạc, và cuộc nổi loạn bị dập tắt.
Tại một cuộc hội nghị lớn được tổ chức ở Las Vegas hồi năm ngoái và
trên một quyển tạp chí khoa học được phát hành trong thời gian gần đây
đã diễn ra một cuộc tranh cãi gay gắt giữa các nhà tâm lý học khi có ý
kiến cho rằng các ảo thuật gia càng có thâm niên thì càng khôn ngoan
hơn và có thể dễ dàng đánh lừa người khác hơn. Các nhà tâm lý học đã và
đang tham gia vào việc nghiên cứu để hiểu biết thêm mọi ngõ ngách của
đời sống con người và thế giới xung quanh họ. Qua việc nghiên cứu về cơ
chế của các căn bệnh để nắm biết được hoạt động của hệ thống miễn dịch
trong cơ thể người, các nhà tâm lí học tin rằng việc nghiên cứu cách mà
nhà ảo thuật tài năng làm gián đoạn hệ thống giác quan có thể cho phép
chúng ta hiểu rõ hơn về những mối liên hệ trong hệ thống này. Susana
Martinez-Conde – nhà khoa học về thần kinh làm việc tại viện thần kinh
học, đồng thời là một cộng tác viên trong công trình nghiên cứu này đã
phát biểu trên tờ Nature Reviews Neuroscience tháng trước rằng, “Tôi
nghĩ rằng các ảo thuật gia và các nhà thần kinh học đều tập trung vào
những vấn đề tương tự nhau. Nhưng điểm khác biệt là trong khi các nhà
thần kinh học chỉ mới bắt đầu công việc nghiên cứu trong vài thập kỉ
thì các ảo thuật gia đã làm việc này trong suốt hàng thế kỉ, thậm chí
là hàng thiên niên kỉ. Những việc mà các nhà ảo thuật gia làm được
trước kia chính là những gì mà chúng ta làm ngày nay với những kĩ thuật
tinh vi và công nghệ hiện đại”.
Nhiều năm trước, các nhà khoa học so sánh nhận thức như một cái máy
quay phim, có thể tái hiện lại thế giới một cách đầy đủ và chi tiết.
Tuy nhiên, trong suốt một thập kỉ qua, ngày càng có nhiều tranh cãi về
cách lập luận này. Một trong số những nội dung tranh cãi ấy là: con
người có xu hướng không cảm nhận được những gì đang xảy ra ngay trước
mắt mình. Daniel Simmons, chuyên viên tâm lý tại trường đại học
Illinois, vào cuối thập niên 1990 đã thực hiện hàng loạt những nghiên
cứu, mà đến nay vẫn còn rất nổi tiếng, để chứng minh cho sự hạn chế về
khả năng trì nhận này. Trong một nghiên cứu của mình, ông đã chỉ ra
rằng một số người khi được một người khác bắt chuyện để hỏi đường,
trong quá trình trò chuyện với nhau, ông đã đánh tráo người hỏi đường
bằng một người khác và tiếp tục nói chuyện, thì chỉ có một nửa trường
hợp phát hiện được sự đánh tráo.
Lợi ích của những lối tri nhận này là cho phép chúng ta tạo ra những
hình ảnh cực kì đầy đủ về thế giới xung quanh mặc dù độ phân giải của
hệ thần kinh hai mắt chúng ta chỉ ngang bằng với độ phân giải của một
chiếc camera gắn trên những chiếc điện thoại di động. Chẳng hạn như
chúng ta không cần phải phí thời gian để quan sát tỉ mỉ từng chiếc xe
hơi trên đường cao tốc chỉ để biết chắc rằng đó có thực sự là những
chiếc xe hơi hay chỉ để biết liệu chúng đang chạy hay không – bộ não
của chúng ta có thể dễ dàng nhận ra được những điều đó nhờ hình ảnh của
hàng ngàn chiếc xe mà chúng ta đã từng nhìn thấy trong đời.
Sự đánh lạc hướng được hiểu là công cụ đơn giản nhất của các nhà ảo
thuật – chúng ta không nhìn thấy một thứ gì đó đơn giản là bởi vì ta
đang không nhìn vào nó. Martinez-Conde đặc biệt hứng thú với nghệ thuật
đánh lạc hướng và những thao tác nhất định được sử dụng để thu hút và
giữ sự chú ý của chúng ta. Robbins, ảo thuật gia biểu diễn màn móc túi
và cũng là đồng tác giả công trình nghiên cứu Nature Neuroscience, đã
phát hiện ra rằng những cử động theo đường cong sẽ thu hút sự chú ý dễ
dàng hơn là những cử động theo đường thẳng: “Những cử động theo đường
cong sẽ thu hút sự chú ý nhiều hơn. Tôi sử dụng cách ấy khi không còn
một xu nào dính túi”.
Martinez-Conde rất hứng thú với phát hiện đặc biệt này và cho rằng sự
thu hút nhất định nào đó của những chuyển động cong có thể là bởi vì
người xem quan sát chúng không dễ như khi quan sát những chuyển động
nhanh và thẳng. Sự thật là những chuyển động cong thường đòi hỏi nhiều
sự chú ý và tập trung cao độ hơn.
Daniel Simons – một nhà khoa học tri thức, nói: “Vấn đề cốt yếu là phải
hiểu rõ những giới hạn của bản thân mình. Thực tế, hầu hết mọi người
đều không hiểu được rằng việc kéo dài một cuộc điện thoại trong khi
đang lái xe sẽ gây những ảnh hưởng không tốt đến việc lái xe”.
Theo như Teller, ảo thuật đóng vai trò như một vật gợi nhớ tốt hơn bất
cứ loại hình nào khác. Điều đó giải thích tại sao mặc dù những thủ
thuật trong ảo thuật là tương đối tầm thường nhưng lại lại có thể khiến
khán giả kinh ngạc và thích thú đến thế.
Ông cho rằng: “Vấn đề căn bản mà chúng ta làm mỗi ngày là xác định xem
đâu là thực tại và hiểu được những tín hiệu đập vào mắt ta có ý nghĩa
gì. Chúng ta nói: “Đó là một cái hàng rào, tôi không được phép bước
chân qua nó”, hay: “Kìa, hình như có một chiếc xe ôtô đang chạy đằng
kia phải không? Tôi có thể quan sát được những gì? Ồ không, đó chỉ là
một chiếc xe đạp mà thôi”.
Điều gì khiến con người đam mê với ảo thuật? Ông tin rằng, đó chỉ là vì
sự hiểu biết về nó còn mập mờ. “Người ta nhận ra rằng, cách tốt nhất để
hiểu được sức mạnh của những mánh khoé trong ảo thuật là tự mình làm
được những điều đó”.
